01 Mar Tryeza “Reforma Territoriale dhe sfidat e qeverisjes vendore”, Meta: Ja propozimet e Partisë së Lirisë për përmirësimin e qeverisjes vendore
Falenderoj të gjithë pjesëmarrësit, kryetarët e bashkive, deputetët, të zgjedhurit e tjerë vendorë, përfaqësuesit e shoqërisë civile. Pas rreth 10 vitesh nga fillimi i Reformës Administrative dhe Territoriale, e cila ishte e domosdoshme sepse i kishte ardhur koha, sot shohim një dështim të gjithanshëm të saj dhe një realitet krejt të kundërt me premtimet apo qëllimet, për të cilat domosdoshmëria e saj u proklamua në atë kohë nga ana e kryeministrit aktual.Disa nga treguesit kryesorë të dështimit të kësaj Reforme dhe të cënimit të autonomisë së qeverisjes vendore dhe të vetë cilësisë së shërbimeve ndaj qytetarëve do t’i përmblidhja sipas kësaj renditjeje.
1. Rënia e rëndësisë fiskale të pushtetit vendor gjatë këtyre 10 viteve.
Treguesi i rëndësisë fiskale, i llogaritur si raport i shpenzimeve vendore ndaj totalit të shpenzimeve publike, ka ardhur gjithnjë e në rënie dhe përkeqësim ndaj këtyre 10 viteve. Rëndësia fiskale, nivelin më të lartë e ka patur në vitin 2013 me rreth 13.2. Ky tregues pas Reformës Administrativo-Territoriale është përkeqësuar duke rezultuar në 11.1 në vitin 2022. Një nivel kaq i ulët i këtij raporti tregon qartë rënien e rëndësisë së pushtetit vendor në kapacitetin fiskal të qeverisjes së përgjithshme. Rënia e këtij treguesi evidenton që pushteti vendor po luan një rol gjithnjë dhe më të vogël në kuadrin e përgjithshëm të administrimit të shpenzimeve publike. Pushteti qendror pavarësisht angazhimit pas Reformës nuk e ka parë pushtetin vendor si pjesë të politikave të përgjithshme fiskale, duke i ulur në këtë mënyrë rëndësinë e impaktit fiskal të pushtetit vendor.
2. Indeksi i dencentralizimit pas Reformës Territoriale
Decentralizimi fiskal nënkupton transferimin e përgjegjësisë për të kryer shpenzime dhe për të mbedhur të ardhura nga vetë qeveritë vendore. Autonomia fiskale dhe financiare merr kuptim kur kemi decentralizim fiskal real dhe kur përmbushen këto kushte: (i) transferim të mjeteve financiare kombëtare tek pushteti vendor; (ii) transferimin e përgjegjësive dhe të drejtës së kryerjes së shpenzimeve; (iii) rritjen e të ardhurave të qeverisjes vendore; (iv) autoritet i plotë në përcaktimin dhe vendosjen e taksave dhe tarifave vendore dhe shpenzimet; si dhe një kuadër ligjor që mundëson huamarrjen vendore. Niveli i decentralizimit funksional në përgjithësi dhe ai fiskal në veçanti vazhdon të mbetet mjaft i ulët pavarësisht objektivit të Reformës Administrativo-Territoriale. Indeksi i decentralizimit fiskal në vitin 2014 para Reformës territoriale ka patur nivelin më të lartë në 22.4. Si rrjedhim, sot konstatohet që qeveria qendrore pas Reformës Territoriale ka rritur kontrollin financiar vendimmarrës duke zvogëluar autoritetin financiar të qeverisjes vendore.
3. Pesha e ulët e shpenzimeve vendore ndaj PBB-së.
Një ndër objektivat e rëndësishme të Reformës Administrativo-Territoriale në këndvështrimin e menaxhimit financiar ishtë kthimi i rolit të pushtetit vendor në një qeverisje me nje nivel të rëndësishëm të kapacitetit të saj ndaj Produktin e Brendshëm Bruto. Krahasimi i shpenzimeve të pushtetit vendor në raport me PBB-në tregon dështimin për të krijuar një pushtet vendor të decentralizuar dhe me autonominë e nevojshme për të ofruar shërbime publike cilësore. Pushteti vendor nuk ka arritur të ndryshojë peshën e shpenzimeve vendore në raport me Prodhimin Kombëtar Bruto. Në periudhën mbas Reformës nuk asnjë potencial shtesë të kapacitetit fiskal të pushtetit vendor për të kontribuar në zhvillimin e qëndrueshëm ekonomik. Përkundrazi buxheti vendor në përqindje te PBB nga viti 2016 dhe në veçanërisht në vazhdim mbas vitit 2020 ka pësuar rënie të theksuar. Nga 3% e PBB në vitin 2016, niveli i buxheti vendor është përkeqësuar në 2.83% në vitin 2021, në 2.74% të PBB në vitin 2022, në 2.84% të PBB në vitin 2023 dhe është planifikuar në 2.9% të PBB në vitin 2024.
4. Rritja e shpenzimeve të pagave
Ka ndodhur krejt e kundërta e asaj që u premtua për efektivitetin e Reformës Administrative-Territoriale. Konstatimi më i rëndësishëm, i cili krijoi argumentin bazë për uljen e numrit të njësive të vetëqeverisjes vendore, ishin shpenzimet mjaft të larta të personelit para Reformës Administrativo-Territoriale. Duke ju referuar treguesve të shpenzimeve të pushtetit vendor, pas Reformës evidentohet qartë rritja e peshës së shpenzimeve të personelit nga viti në vit, ndërkohë që Shqipëria vjen duke u pakësuar në mënyrë dramatike. Shpenzimet e personelit të pushtetit vendor nga 10.8 miliardë lekë në vitin 2013 kanë arritur në 25.2 miliardë lekë në vitin 2022, pra me një rritje në mbi 2.3 herë. Shpenzimet e personelit të njësive të vetëqeverisjes vendore janë rritur në përqindje në strukturën e përgjithshme të shpenzimeve. Nga 36% të shpenzimeve totale në vitin 2013, shpenzimet për paga zënë mbi 43% të totalit të shpenzimeve në vitin 2022. Numri i të punësuarve rritet vazhdimisht edhe pse janë transferuar shumë funksione. Nga 19 625 punonjës në qeverisjen vendore në vitin 2015, kemi 36 663 punonjës në vitin 2022. Numri i punonjësve krahasuar me vitin 2015 është rritur në 17.038 vetë ose rreth 87%, ndërkohë që kemi kaluar nga 400 njësi vendore në 61 njësi vendore. Bashkitë pas Reformës jo vetëm që nuk arritën të shkurtonin këto shpenzime, por madje rritën ndjeshëm numrin e punonjësve dhe si rrjedhim shpenzimet e personelit. Trendi rritës i shpenzimeve të personelit evidenton dështimin total të Reformës për të krijuar struktura administrative më efiçiente përmes uljes së numrit të të punësuarve.
5. Ulja e shpenzimeve për investime
Një ndër aspektet e rëndësishme të shërbimeve vendore është përmirësimi i infrastrukturës që prek drejtpërdrejtë cilësinë e jetës së qytetarëve. Pas Reformës, duket qartë që situata jo vetëm nuk ka ndryshuar, por është përkeqësuar duke shënuar një rënie të ndjeshme vjetore të shpenzimeve për investime. Nga 31.3% e totalit të shpenzimeve në vitin 2013, në vitin 2022 totali i investimeve ka një rënie të theksuar në 20.3% të totalit të shpenzimeve. Rënia e shpenzimeve të investimeve tregon dhe një herë më shumë dështimin e Reformës për të ndikuar më shumë në përmirësimin e shërbimeve dhe të jetës së qytetarëve. Njësitë e reja të vetëqeverisjes vendore jo vetëm që nuk arritën të përmbushin objektivat për më shumë investime në shërbimet vendore, por përkeqësuan rolin e tyre për të kontribuar në këtë aspekt.
6. Dështimi i mekanizmave të ekualizimit të të ardhurave dhe shpenzimeve
Një ndër dështimet më të rëndësishme të Reformës Administrativo-Territoriale në aspektin e menaxhimit financiar ishte ekualizimi fiskal ndërmjet njësive të vetëqeverisjes vendore. Pavarësisht se në mekanizmat e transfertës së pushtetit qendror u përfshi gjithashtu ekualizimi për të zbutur diferencat ndërmjet njësive të vetëqeverisjes vendore, ajo nuk ndodhi ose ndodhi e kundërta. 11 bashkitë me mbi 100 mijë banorë ose 18% e bashkive kanë akumuluar gjatë vitit 2022 rreth 24 miliardë lekë ose ndryshe rreth 80% të totalit të të ardhurave të pushtetit vendor. 13 bashkitë më një popullsi nga 50 mijë-100 mijë banorë ose 21% e totalit të bashkive kanë mbledhur vetëm 2.7 miliardë lekë ose 8.7% të totalit të të ardhurave vendore. 37 bashkitë me nën 50 mijë banorë ose 61 % e totalit të bashkive kanë mbledhur vetëm 3.4 miliardë lekë ose 11.3% të totalit të të ardhurave të pushtetit vendor. I njëjti trend mbetet dhe kur analizojmë shpërndarjen e shpenzimeve të bashkive të grupuara mbi bazë popullsie pasi rreth 30.5% të totalit të shpenzimeve të buxhetit vendor e zë Bashkia Tiranë. 11 bashki kanë shpenzuar gjatë vitit 2022 rreth 6.6 miliardë lekë shpenzime për investime ose rreth 56.8% të të gjithë shpenzimeve. 37 bashki me një popullsi nën 50 mijë banorë kanë realizuar gjatë vitit 2022 rreth 13.1 miliardë lekë shpenzime ose rreth 23% të toalit të shpenzimeve të pushtetit vendor.
7. Kompensimi i dobët financiar si rezultat i politikës fiskale dhe vendimmarjeve arbitrare të marra nga qeveria qendrore
Pas Reformës Administrativo-Territoriale, pushteti vendor nuk përfitoi asnjë kompetencë shtesë për të vetëvendosur për polikat fiskale në raport me atë që kishte para Reformës. Përkundrazi, pushteti vendor është prekur nga ana financiare nga politikat fiskale në dëm të autonomisë së tij. Një ndër këto raste ishte momenti kur qeveria qendrore vendosi një masë në favor të biznesit të vogël duke hequr përfundimisht tatimin e thjeshtuar mbi biznesin e vogël. Ligji mbi sistemin e taksave lokale u ndryshua në vitin 2020, duke e zeruar normën tatimore për biznesin e vogël. Kjo masë ndikoi drejtpërdrejtë në buxhetin vendor, duke pësuar një rënie të të ardhurave të pushtetit vendor nga burimet e tij, aspekt ky i cili pavarësisht kërkesës ligjore për të kompensuar pushtetin vendor nuk u realizua asnjëherë. Pushteti vendor nga ky burim siguronte para Reformës rreth 2 miliardë lekë ose 17% të të ardhurave të veta vendore prej 11.7 miliardë lekë, ndërkohë që në vitin 2022 këto të ardhura ishin 0 në buxhetin vendor. Ndërhyrjet e qeverisë qendrore me politika fiskale të tilla, arbitrare kanë cënuar jo vetëm autonominë, por sollën një risk në stabilitetin e të ardhurave të pushtetit vendor.
8. Dështimi për ngritjen e kadastrës fiskale është reflektuar në stanjacionin e të ardhurave nga taksa e pasurisë
Pas Reformës Adminisitrativo-Territoriale strategjia e decentralizimit të hartuar nga qeveria synonte krijimin e burimeve të qëndrueshme të të ardhurave të veta të pushtetit vendor. Një ndër këto burime të cilat do të siguronin një qëndrueshmëri të të ardhurave të pushtetit vendor ishte taksa mbi pasurinë e paluajtshme dhe në veçanti taksa mbi ndërtesën. Në objektivat e strategjisë së decentralizimit 2014-2020, por gjithashtu edhe sipas metodologjive ndërkombëtare, taksa e pronës duhet të ishtë burimi kryesor i të ardhurave të veta të pushtetit vendor. Për të arritur rezultatin e synuar qeveria qendrore duhet të ndërtonte kadastrën fiskale për t’i siguraur pushtetit vendor të ardhurat nga taksimi i pronës.
Pushteti vendor jo vetëm që nuk përfitoi ndërtimin e kadastrës fiskale, por gjthashtu edhe të ardhurat nga taksat mbi pasurinë nuk kanë patur një rritje sipas pritshmërive pas Reformës administrativo-territoriale. Nga viti 2016 dhe në vazhdim, pushteti vendor pavarësisht ndryshimeve të metodologjisë së taksimit vazhdon të mbledh më pak të ardhura nga tatimi mbi pronën në totalin e të ardhurave. Në vitin 2015 të ardhurat nga tatimi mbi pronën janë 33.5% të të ardhurave totale të veta të qeverisë vendore, kur ndërkohë në vitin 2022 nga burim ka rënie dhe janë mbledhur vetëm 22.0% të të ardhurave totale. Edhe pas 10 viteve pas Reformës, pushteti vendor jo vetëm nuk ka arritur të ndërtojë kadastrën fiskale, por edhe ka hyrë në një stanjacion të kapacitetit për të krijuar më shumë të ardhura nga ky burim i rëndësishëm. Dhe nga ky burim gjithashtu, ka një shpërndarje shumë të pabarabartë të të ardhurave ku vetëm Bashkia Tiranë nga këto burime ka siguruar 2.9 miliardë lekë ose 47% të këtij burimi të të gjithë pushtetit vendor.
9. Mbështetja e të ardhurave vendore vetëm tek një burim i paqëndrueshëm si “taksa e ndikimit në infrastrukturë”
Burimi me peshën më të madhe në të ardhurat vendore gjatë vitit 2022, është taksa e ndikimit mbi infrastrukturë me rreth 33% të të ardhurave të veta vendore. Në nivel të njësive të vetëqeverisjes vendore në rreth 72.9% të këtyre të ardhurave mblidhen vetëm nga Bashkia Tiranë. Kjo tregon që pas Reformës Administrative jo vetëm nuk u arrit të krijohen burime të reja dhe të qëndrueshme të të ardhurave për pushtetin vendor, por ka një shpërndarje të pabarabartë ndërmjet njësive të vetëqeverisjes vendore.
10.Dështimi i objektivit për rritjen e kapacitetit të Njësive Vendore që të përdorin huamarrjen dhe borxhin për financimin e investimeve kapitale brenda politikave kombëtare të borxhit publik.
Strategjia e decentralizimit dhe objektivat e Reformës Adminsitrativo-Territoriale synuan t’i krijonin pushtetit vendor një frymëmarrje shtesë përmes hapësirës së dedikuar brenda politikave kombëtare të borxhit publik. Pas ligjit të dedikuar për huamarrjen e pushtetit vendor, u vështirësua edhe më shumë mundësia që njësitë e vetëqeverisjes vendore të konsideronin mundësinë e marrjes së borxhit publik si një formë për të zhvilluar projektet e tyre. Sipas stokut të fundit të raportuar nga Ministria e Financave, janë vetëm 3 bashki që kanë marrë borxh në shumën 127 milionë lekë, më specifikisht bashkia Korçë, Vlorë dhe Elbasan. Reforma Administrativo Territoriale dështoi në nxitjen e politikave publike për të krijuar një hapësirë të dedikuar të borxhit publik. Qeveria qendrore në këtë mënyrë jo vetëm dështoi në nxitjen e politikave të decentralizimit, por gjithashtu, hoqi nga pushteti vendor një burim të rëndësishëm për financimin e investimeve publike në nivel vendor.
11. Dështimi i rolit të Këshillave të qarqeve, si institucione pa burime financimi dhe kompetenca reale
Këtu nuk ka nevojë të komentojmë, mjafton katandisja e personelit deri në 10 veta, heqja e të gjitha kompetencave dhe ekzistenca e tyre thjesht në mënyrë figurative e tregojnë më së qarti këtë. Në këtë mënyrë është dëmtuar zhvillimi i qëndrueshëm për të cilin ishin ndërtuar këto institucione, duke munguar politikat harmonizuese rajonale ndërmjet bashkive me në të njëjtën shtrirje territorial, por me kapacitete të ndryshme fiskale.
12. Dështimi në përcaktimin e standardeve minimale të shërbimeve vendore
Pas Reformës Administrativo-Territorale synohej që bashkitë të rrisnin ndjeshëm kapacitetin e tyre për të mirëmenaxhuar financat që do të përktheheshin në shërbime publike më të mira për qytetarët. Edhe pas 10 viteve të reformës, akoma nuk janë krijuar disa standarde minimale të shërbimeve që duhet të ofrojnë njësitë e vetëqeverisjes vendore, si ato për : (i) arsimin parauniversitar, (ii) të pastrimit, të gjelbërimit dhe furnizimit me ujë, (iii) të banesave, (iv) të sigurisë’, (v) të zhvillimit bujqësor dhe rural si dhe (vi) të shërbimit të emergjencave civile. Kjo ka bërë që për të njëjtën natyrë funksioni të decentralizuar horizontalisht, bashkitë të përformojnë ekstremisht ndryshe. Mungesa e këtyre standardeve ka bërë që shumë bashki me burime të kufizuara, jo për fajin e tyre, të mos kenë aftësinë për të ndjekur standardet e bashkive të tjera me kapacitet më të madh.
Më lejoni që nisur nga problematikat dhe ecurinë e treguesve të decentralizimit dhe autonomisë në nivel vendor, të bëj të ditura disa nga propozimet e Partisë së Lirisë.
1. Rritjen e autonomisë fiskale të pushtetit vendor, ndërmjet rishikimit të modelit të ndarjes së të ardhurave kombëtare, si të ardhurat nga taksat e ndara si dhe të taksave kombëtare duke i dhënë më shumë kompetenca administrative njësive të vetëqeverisjes vendore.
2. Rritja e kapacitetit vendimmarrës të pushtetit vendor mbi të ardhurat e veta. Përmes ndryshimeve ligjore, pushteti vendor do të sigurojë kompetenca shtesë për të vendosur mbi normën dhe formën e administrimit të të ardhurave të veta.
3. Rritja e kapacitetit financiar të qeverisjes vendore duke rritur të ardhurat dhe në formën e transfertës të pakushtëzuar nga 1% të PBB që marin sot si transfertë e pakushtëzuar të rritet minimumi në mbi 2% të PBB, për t’i kushtuar më shumë vëmendje përmirësimit cilësor të shërbimit të arsimit, shërbimit shëndetësor dhe shërbimeve sociale.
4. Krjimi i një fondi investimi të veçantë për pushtetin vendor, i cili do të financojë projekte të rëndësishme infrastrukturore dhe zhvillimore strategjike rajonale që impakton më shumë se një bashki, për zhvillimin e infrastrukturës rurale dhe mbështetjen për zhvillim ekonomik
5. Rishikimin dhe përmirësimin e sistemit aktual i ekualizimit fiskal për të siguruar një ndarje më të drejtë dhe më efikase të burimeve financiare ndërmjet njësive të vetëqeverisjes vendore.
6. Përmirësimi i Kadastrës dhe administrimit të taksave mbi pasurinë. Kjo do të ndihmonte në identifikimin më të saktë të pasurive dhe në rritjen e të ardhurave nga taksat mbi pasurinë.
7. Hartimin dhe miratimin e standardeve minimale të shërbimeve vendore që sigurojnë një nivel bazë cilësie në të gjithë vendin, duke u mbështetur në praktikat më të mira ndërkombëtare.
Për këtë ne propozojmë rishikimin e legjislacionit me qëllim që të:
1. Vendosen me ligj Referendumet lokale si zgjidhje për të gjitha çështjet që cënojnë autonominë e pushtetit lokal dhe përmirësojnë standardin e jetesës të qytetarëve. Moto e qeverisjes vendore të jetë në përputhje me nenin Nr.5 të Kartës Europiane të vetëqeverisjes vendore të Këshillit të Europës që: “Janë qytetarët ata që vendosin per administrimin e njesive te veteqeverisjes vendore”
2. Rishikim i legjislacionit për të forcuar autonominë vendore, duke u dhënë atyre më shumë fuqi për të vendosur për politikat e tyre fiskale dhe për të menaxhuar të ardhurat dhe shpenzimet në mënyrë më efikase. Kjo do të ndihmonte në zvogëlimin e varësisë nga qeveria qendrore dhe do të nxisë një menaxhim më të përgjegjshëm financiar në nivel lokal
3. Propozimi për një reformë që rishikon dhe zgjeron rolin dhe kompetencat e Këshillave të Qarqeve, duke i bërë ato më relevante në kontekstin e decentralizimit dhe zhvillimit rajonal për të marrë një rol proaktv në hartimin e strategjive rajonale të zhvillimit që përfshinë më shumë se një bashki.
Gjithçka duhet ta krahasojmë me standardet më të përparuara dhe nuk po marrim standardet më të përparuara të BE, por po marrim standardet e vendeve fqinje, edhe në raport me situatën e pushtetit vendor, me kompetencat e tij, me autonominë e tij.
Shkurtimisht po përmbledh disa krahasime: Jemi vendi I fundit në rajon për buxhetin e qeverisjes vendore në përqindje me produktin e brendshëm bruto. Në nivel krahasimi me vendet e rajonit, buxheti i qeverisjes vendore është 2.83% e PBB-së në vitin 2021, ndërkohë Bosnje-Hercegovina ka një buxhet 4.5% të PBB-së, Maqedonia e Veriut e ka 5.6%, Serbia e ka 6.1%, Mali I Zi 6.7% dhe Kosova 7.1% të PBB-së. Këto krahasime me fqinjët flasin vetë.
Së dyti, Shqipëria është vendi i fundit në rajonin e Europës Juglindore për të ardhurat e qeverisjes vendore për frymë, me një shifër prej 206 euro për frymë, ndërkohë që Bosnje Hercegovina e ka 258 Euro, Kosova dhe Maqedonia e Veriut 316 euro, Serbia 449 euro dhe Mali I Zi e ka 535 Euro për frymë.
Shqipëria është vendi i fundit në rajonin e Europës Juglindore për shpenzimet e qeverisjes vendore për frymë, me një shifër prej 202 Euro për frymë, ndërkohë që Bosnja e ka 247 Euro, Kosova dhe Maqedonia e Veriut 304 Euro për frymë, Serbia 439 euro dhe Mali I Zi 462 Euro.
Shqipëria është një nga vendet që shpenzon në strukturën e saj më shumë për pagat krahasuar me vendet e rajonit. Dhe kur flasim për pagat, nuk kemi parasysh thjesht personelin që punon, që shërben, por kemi parasysh edhe armatën e patronazhistëve që janë shtuar, ndërsa popullsia është pakësuar ndjeshëm. Shpenzimet për pagat zënë 34% të shpenzimeve totale në Shqipëri, ndërkohë që në Bosnje zënë 29%, në Malin e Zi zënë 19% dhe në Serbi 18%.
Shqipëria është një nga vendet që shpenzon më shumë në strukturën e saj për shpenzimet operative krahasuar me vendet e rajonit. Shpenzimet operative zënë rreth 23% të shpenzimeve totale, ndërkohë që në Bosnje zënë 17%, në Maqedoninë e Veriut 20.7% dhe në Kosovë 14.8%.
Shqipëria është një nga vendet që shpenzon në strukturën e saj më pak për arsimin krahasuar me vendet e rajonit. Shpenzimet për arsimin zënë 18% të shpenzimeve totale, ndërkohë që në Kosovë janë 53%.
Shqipëria është një nga vendet që shpenzon në strukturën e saj më pak për mbrojtjen sociale, krahasuar me vendet e rajonit. Shpenzimet për mbrojtjen sociale zënë 2% të shpenzimeve totale, në Bosnje është 8%, ndërsa në Serbi 5%.
Bëra në mënyrë të përmbledhur disa krahasime me disa nga vendet e rajonit tonë, për të evidentuar edhe njëherë këtë prapambetje kaq të madhe të situatës në të cilën ndodhet pushteti vendor, që ndodhet vetë shërbimi apo shërbimet që ai ofron qytetarëve tanë, që nuk ka asnjë lidhje as me vendet tona të rajonit dhe jo më të flasim për ritmet e konvergjencës me vendet e Bashkimit Europian.